Skkn hướng dẫn học sinh khai thác bản đồ trong dạy học địa lí 9

 

1. Phần mở đầu.

1.1. Lý do chọn đề tài:  

 Trong dạy học Địa lý, kênh chữ và kênh hình luôn có quan hệ mật thiết với nhau để thực hiện mục đích dạy học đạt kết quả cao nhất. Bản đồ có chức năng vừa là phương tiện trực quan, vừa là nguồn tri thức Địa lý quan trọng đối với học sinh. Bản đồ không chỉ giúp học sinh nhận biết các sự vật hiện tượng Địa lý một cách thuận lợi hơn, sinh động hơn mà còn là nguồn tri thức Địa lý mới, những kiến thức tiềm ẩn trong bản đồ. Những kiến thức này chỉ có được khi học sinh biết kết hợp những hiểu biết Địa lý với các kĩ năng khai thác bản đồ của học sinh. Vì vậy việc nghiên cứu sử dụng tốt bản đồ cũng chính là giải pháp góp phần quan trọng vào việc nâng cao chất lượng dạy học Địa lý trong nhà trường hiện nay.

Nếu như bản đồ là một phương tiện không thể thiếu được trong việc khảo sát, nghiên cứu Địa Lý, thì trong việc giảng dạy, học tập Địa Lý ở trường phổ thông, nó cũng có một vai trò rất quan trọng. Việc hướng dẫn sử dụng bản đồ giúp cho học sinh lĩnh hội được kiến thức Địa Lý một cách nhẹ nhàng, nhanh chóng và ghi nhớ lâu bền. Chẳng hạn khi học về vị trí Địa Lý của một châu lục, một quốc gia thì  khó mà lĩnh hội và ghi nhớ được, nhưng nếu tự mình được xác định trên bản đồ các điểm cực Bắc, cực Nam, cực Đông, cực Tây, tìm xem có những đại dương, những biển, vịnh nào bao quanh, những châu lục nào tiếp cận…v..v..thì học sinh sẽ nhớ được ngay và nhớ lâu hơn vì đã qua một quá trình suy nghĩ, tìm tòi, đối chiếu, phân tích so sánh. Cách học tập tích cực, chủ động như vậy, năm này qua năm khác ở nhà trường phổ thông, chẳng những giúp các em nắm chắc kiến thức mà còn trau dồi cho các em phương pháp học tập nghiên cứu Địa lý. Những kiến thức về Địa lý học sinh được lĩnh hội gắn với bản đồ dần sẽ hình thành nên trong kí ức của các em một cái “ Nền” vững chắc trên đó sẽ bồi bổ thêm những kiến thức mới mà các em tiếp thu được trong học tập và trong cả cuộc đời.

Rèn luyện kĩ năng bản đồ còn là một phương tiện đặc biệt quan trọng để phát triển năng lực tư duy nói chung và năng tư duy Địa lý nói riêng. Trong khi tập sử dụng bản đồ, học sinh phải luôn luôn quan sát, tưởng tượng, phân tích, đối chiếu, so sánh, tổng hợp, khái quát hóa, xác lập các mối liên hệ Địa lý, tư duy của các em luôn hoạt động và phát triển. Để hướng dẫn học sinh sử dụng bản đồ Địa lý trong quá trình dạy học nói chung và trong dạy học Địa lý lớp 9 nói riêng có ý nghĩa rất quan trọng. Thông qua việc giảng dạy thực tế tôi thấy sự cần thiết là phải hướng dẫn học sinh lớp 9 sử dụng bản đồ Địa lí theo phương pháp dạy học tích cực là không thể thiếu được, đó là lí do thôi thúc tôi chọn đề tài này thực hiện trong năm học 2017 – 2018 ở Trường THCS

1.2. Điểm mới của đề tài:

Trên cơ sở nghiên cứu lý luận và thực tiễn đưa ra các biện pháp rèn luyện kỹ năng sử dụng bản đồ Địa lý cho học sinh trong quá trình học tập ở bậc THCS. Đồng thời giúp các em có được phương pháp làm việc với bản đồ một cách tích cực nhất trong quá trình học tập.

Khảo sát tình hình kỹ năng sử dụng bản đồ của học sinh để nắm được mức độ hiểu biết của các em về khả năng này.

Trên cơ sở kết quả khảo sát, phân tích đánh giá tình hình để lựa chọn những kỹ năng cần thiết cho học sinh, lựa chọn cách hướng dẫn phù hợp với từng đối tượng.

Từ đó, tôi thực hiện đề tài ở học sinh khối 9 trường trung học cơ sở, trong phạm vi 02 lớp với số lượng học sinh là 49 em.

2. Phần nội dung.

2.1. Thực trạng của nội dung cần nghiên cứu:

Trong việc đổi mới phương pháp dạy học hiện nay, việc chú trọng quyền lợi của người học rất được đề cao, chính vì vậy Đảng đã có quan điểm chỉ đạo trong việc đổi mới. Đó là học đi đôi với hành, lý thuyết gắn liền với thực tiễn. Đặc biệt chương trình thay sách giáo khoa lớp 6, 7, 8, 9 rất chú trọng về kênh hình. Tăng số lượng và nâng cao chất lượng: Màu sắc đẹp, phù hợp nhằm tạo điều kiện đổi mới trong dạy của giáo viên và học của học sinh. Chính vì thế những kênh hình đã được đưa vào sách giáo khoa bao gồm các bản đồ, biểu đồ, đồ thị, mô hình, lát cắt, ảnh…để giúp giáo viên và học sinh thực hiện tốt mục tiêu và phương pháp dạy học mới. Thầy thực sự đóng vai trò chủ đạo, học sinh chủ động, tích cực hoạt động  trong từng tiết học để tự tìm ra kiến thức cần thiết.

Song trong quá trình giảng dạy tôi nhận thấy, việc hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức từ bản đồ Địa lí chưa được quan tâm đúng mức. Thời gian để hướng dẫn cũng như khai thác kiến thức bản đồ trong tiết học còn quá ít, chỉ có một số tiết thực hành mới có thời gian nhiều để rèn luyện kĩ năng đó, nhưng kết quả chưa cao. Khả năng đọc, hiểu, sử dụng bản đồ của các em  còn yếu, học sinh chưa biết khai thác các thông tin từ các bản đồ, lược đồ, biểu đồ để tìm tòi kiến thức cho bài học. Các em còn lúng túng, các em chưa có kĩ năng và hứng thú nhiều với môn học, điểm số trong các bài kiểm tra nhất là những bài cần sử dụng atlat còn thấp .

Nguyên nhân:

2.1.1. Về phía giáo viên:

* Qua tìm hiểu nhiều trường tôi nhận thấy:

- Một số giáo viên trong giờ dạy chỉ quan tâm đến kiến thức kênh chữ, nội dung chính của bài và những kiến thức nào cần học thuộc.

- Muốn khai thác bản đồ có hiệu quả mất rất nhiều thời gian vì giáo viên phải hướng dẫn cho học sinh cách khai thác, trong khi đó thời gian của mỗi tiết học chỉ có 45 phút.

- Giáo viên chưa chú trọng đến việc dạy cho học sinh kỹ năng sử dụng bản đồ Địa lý trong học tập bộ môn.

2.1.2. Về phía học sinh:

- Ý thức học tập của học sinh chưa cao.

- Kĩ năng đọc bản đồ còn yếu.

- Kĩ năng vận dụng bản đồ vào bài học còn kém.

- Cách ghi nhớ đối tượng trên bản đồ còn hạn chế.

- Cách mô tả đối tượng Địa lý trên bản đồ còn mơ hồ.

- Kĩ năng phân tích bản đồ còn chậm.

- Về nhà không nghiên cứu thêm các kiến thức trên bản đồ, không có sự tìm tòi sáng tạo bản đồ trong sách giáo khoa hay các tài liệu tham khảo khác.

2.1.3. Về cơ sở vật chất:

- Một số trường học không đủ các loại bản đồ đối với yêu cầu bài học phải dùng bản đồ chung.

- Bản đồ lâu năm hư hỏng nên giáo viên không có phương tiện để dạy.

Ngoài ra còn có một số nguyên nhân khác như quan niệm của của xã hội, và một số học sinh thì đây là môn học phụ. Cho nên có sự thiên lệch trong nhận thức về tầm quan trọng của môn học, không khuyến khích học sinh học tập tốt môn Địa lý.

Thực tế của môn Địa lý chưa đáp ứng nhu cầu thực tế về việc lựa chọn ngành nghề trong tương lai hoặc lựa chọn được rất ít ngành nghề.

Môn Địa lý là môn học khó (vừa có kiến thức tự nhiên vừa có kiến thức xã hội), khô khan, ít thực dụng.

          Khảo sát chất lượng khi chưa thực hiện đề tài:

2.2.  Các giải pháp:

2.2.1. Phương pháp sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lý:

Hệ thống thông tin trong dạy học Địa lý 9 bao gồm kênh chữ và kênh hình. Kênh hình bao gồm các bản đồ, lược đồ, biểu đồ, đồ thị, sơ đồ, hình vẽ, mô hình, lát cắt và các tranh ảnh. Bên cạnh chức năng minh họa, giáo viên cần xác định được chức năng qua trọng và có ý nghĩa nhất của kênh hình chính là chức năng làm nguồn tri thức.

Theo quan điểm dạy học tích cực lấy học sinh làm trung tâm, vai trò của giáo viên chủ yếu là hướng dẫn học sinh biết vận dụng các kĩ năng để khai thác tốt các kênh hình đó. Với các nguồn tri thức khác nhau thì phương pháp khai thác cũng khác nhau. Khai thác tức là tìm tòi phát hiện ra những tri thức mới đối với học sinh. Những tri thức này có thể từ đơn giản đến phức tạp, có thể dễ nhận thấy nhưng cũng có thể phải qua một quá trình tư duy logic tích cực học sinh mới nhận ra.

Nhiệm vụ của giáo viên khi hướng dẫn học sinh khai thác các nguồn tri thức là phải giúp các em tìm ra ở mức tối đa những kiến thức cần thiết cho bài học thông qua bản đồ. Phương pháp khai thác cụ thể còn tùy thuộc vào mục tiêu, nội dung của mỗi bài học và vào bản đồ đó. Giáo viên có thể dựa vào bản đồ để đặt câu hỏi dẫn dắt học sinh căn cứ vào nguồn tri thức đó tìm ra lời giải đáp. Quá trình dạy học như vậy mang tính chất đàm thoại giữa thầy và trò, trong đó học sinh phải luôn suy nghĩ, động não để tìm tòi phát hiện tri thức, hoặc là giáo viên có thể căn cứ vào bản đồ nêu thành một số vấn đề, ghi lên bảng, học sinh sẽ tự làm việc với nguồn tri thức đó. Giáo viên luôn kiểm tra cách làm, gợi ý bổ sung cho học sinh nếu thấy cần thiết và chuẩn bị kiến thức sau khi học sinh làm xong. Việc thực hiện phương pháp dạy học như trên đòi hỏi giáo viên có sự chuẩn bị bài kỹ càng. Có thể chuẩn bị cho tiết dạy như sau:

- Nghiên cứu kỹ bài dạy, xác định rõ mục tiêu bài dạy tức là những tri thức học sinh cần nắm.

- Chọn lọc các bản đồ cần thiết.

- Hình dung cách khai thác với những kỹ năng đã có của học sinh để lường trước những tình huống sẽ xảy ra, những khó khăn học sinh vấp phải để chuẩn bị kế hoạch và cách thức hướng dẫn học sinh.

- Lập kế hoạch tỉ mỉ cho quá trình hướng dẫn toàn bài ( soạn giáo án).

2.2.2. Hướng dẫn học sinh khai thác bản đồ:

Để khai thác các kiến thức trên bản đồ, trước hết học sinh phải hiểu bản đồ, đọc được bản đồ, tức là phải nắm được những kiến thức về lý thuyết bản đồ. Trên cơ sở đó có được những kỹ năng làm việc với bản đồ. Đọc bản đồ là kỹ năng khó và phức tạp đối với học sinh. Trong kỹ năng này các em phải vận dụng đồng thời cả những kiến thức về bản đồ Địa lý. Trên cơ sở hiểu biết tính qui ước và khái quát của bản đồ, học sinh có thể tìm được những tri thức Địa lý ẩn chứa trên bản đồ.

Muốn khai thác tốt kiến thức trên bản đồ cần thực hiện qua các bước như sau:

- Bước 1: Giáo viên yêu cầu học sinh nhận biết các ký hiệu của bản đồ. Mỗi loại bản đồ có một hệ thống ký hiệu, cách biểu hiện khác nhau do đó học sinh phải dựa vào bảng chú giải, đọc hiểu bảng chú giải và đối chiếu để nhận biết các ký hiệu trên bản đồ.

- Bước 2: Hướng dẫn học sinh đọc và nhận xét bản đồ. Yêu cầu học sinh có các khái niệm về phân bố không gian của các sự vật và hiện tượng Địa lý trên một lãnh thổ. Để thực hiện được điều này giáo viên cần chuẩn bị một hệ thống câu hỏi phù hợp cho việc khai thác từng bản đồ, đúng với mục tiêu, nội dung từng bài học. Câu hỏi giáo viên đặt ra phải đảm bảo yêu cầu không chỉ nhận biết các đối tượng Địa lý trên bản đồ mà cần hiểu được bản chất các đối tượng Địa lý, so sánh, tìm ra mối quan hệ tổng hợp trên một lãnh thổ và hướng học sinh đến kĩ năng cao hơn là phân tích bản đồ.

- Bước 3: Hướng dẫn học sinh so sánh và phân tích bản đồ nhằm khai thác nguồn thông tin để nhận biết: Màu sắc thể hiện độ cao địa hình, ký hiệu khoáng sản, các thành phố, các trung tâm công nghiệp. Sau đó tìm kiếm những thông tin “ẩn”, liên kết chúng trong một thể tổng hợp hoàn chỉnh. Ví dụ từ nhận biết vị trí Địa lý, địa hình một lãnh thổ mà có thể nhận định được tình trạng, đặc điểm khí hậu của lãnh thổ đó. Hoặc khi nhận biết được đặc điểm địa hình ( độ cao, hướng, sự phân bố) thì có thể hiểu được đặc điểm dòng chảy nơi đó, sự phân bố mưa, đất đai và các yếu tố tự nhiên khác. Cũng có khi xem xét hướng của dòng chảy trên bản đồ, có thể xác định được lưu vực sông, hướng địa hình. Hoặc xem ký hiệu về một ngành công nghiệp nào đó thì chúng ta thấy nó có liên quan tới những yếu tố khác (điều kiện tự nhiên để phát triển ngành đó, yếu tố kinh tế xã hội, nhân công, trình độ văn hóa, đường giao thông, thị trường).

Trong việc dạy học Địa lí, việc sử dụng các thiết bị dạy học đảm bảo cho học sinh lĩnh hội tốt những biểu tượng. Khái niệm, các mối quan hệ nhân quả, các thuyết, các qui luật, giúp học sinh nắm được và rèn luyện những kĩ năng Địa lý một cách có hiệu quả. Mặt khác, giúp giáo viên trong việc kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh được chất lượng hơn. Điều đó phù hợp với qui luật nhận thức, đặc điểm môn học, mục tiêu giáo dục của môn Địa lý 9.      

Môn Địa lý 9 là một môn học cung cấp cho học sinh những kiến thức về dân số tình phát triển dân số, kết cấu dân số và nguồn  lao động của nước ta, cung cấp cho học sinh những kiến thức về tình hình phát triển của từng ngành kinh tế, sự phân hóa lãnh thổ của nước ta trong thời kì đổi mới. Đặc biệt là cung cấp cho học sinh những kiến thức về tình hình phát triển tổng hợp kinh tế biển và bảo vệ nguồn tài nguyên môi trường biển đảo ở nước ta mà trong các chương trình học trước đó không thể hiện, vì vậy các thiết bị dạy học cho môn học Địa lý 9 rất đa dạng gồm có các bản đồ, lược đồ, biểu đồ, sơ đồ, bảng thống kê và các ảnh Địa lí. Các bản đồ, lược đồ có vai trò cung cấp cho học sinh những kiến thức về Địa lý, giới hạn các vùng kinh tế và vùng kinh tế trọng điểm, tình hình phân bố của các ngành nông - lâm - ngư nghiệp, công  nghiệp, giao thông, về vị trí của các đảo ven bờ, các đảo xa bờ, các quần đảo thuộc chủ quyền của nước ta nằm trên biển đông.

Trong quá trình hướng dẫn học sinh lớp 9 sử dụng bản đồ Địa lý theo phương pháp dạy học tích cực, giáo viên không những có vai trò định hướng cho học sinh quan sát, hướng dẫn và gợi ý cho học sinh cách khai thác kiến thức mà còn giúp học sinh tự thao tác, điều khiển, sử dụng để khám phá, tìm tòi kiến thức hoặc củng cố kiến thức, rèn luyện kĩ năng Địa lý cho học sinh, tạo điều kiện cho học sinh “ Học đi đôi với hành”. Việc sử dụng bản đồ dạy học Địa lý 9 theo phân phối chương trình cần đảm bảo những yêu cầu sau:

- Lựa chọn thiết bị dạy học phải phù hợp vào nội dung từng bài, từng phần.

- Định hướng cho học sinh trước khi yêu cầu quan sát, khai thác kiến thức từ các bản đồ Địa lý.

- Các câu hỏi phải thể hiện rõ ràng về yêu cầu và mức độ nhận thức khác nhau đối với học sinh.

- Yêu cầu học sinh sử dụng tốt những thiết bị dạy học hiện có.

- Phối hợp sử dụng các thiết bị dạy học để khai thác kiến thức có hiệu quả, sử dụng phương pháp dạy học thích hợp đối với mỗi loại bản đồ.

Để hiểu hơn về vai trò của các bản đồ trong dạy học Địa lý lớp 9, chúng ta đi sâu vào phân tích, chứng minh qua một số bài học cụ thể trong bộ môn Địa lý 9 để thấy được việc sử dụng các thiết bị dạy học có những tác dụng rất tích cực đến quá trình học tập của học sinh.

Ví dụ 1: Dạy bài 3: “ PHÂN BỐ DÂN CƯ VÀ CÁC LOẠI HÌNH QUẦN CƯ”.

Mục 1: Mật độ dân số và sự phân bố dân cư, giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh khai thác bản đồ “ Phân bố dân cư và đô thị Việt Nam” kết hợp lược đồ sách giáo khoa bằng các câu hỏi:

...

 TẢI XUỐNG MIỄN PHÍ

Nguồn: ST

Tài liệu được chia sẻ miễn phí tại: https://www.dvtuan.com/