Bài hát là gì?
Bài hát hay còn gọi là bài ca, ca
khúc, khúc ca thường là một sản phẩm âm nhạc, gồm có phần lời hát và giai điệu
nhạc.Thường được thể hiện bằng các giọng hát của con người và có nhạc cụ kèm
theo.
Tục ngữ là gì?
Tục ngữ là “ câu nói có ý nghĩa, dễ nhớ
vì có vần điệu, lưu hành bằng cách truyền miệng từ người này sang người khác từ
nơi này đi nơi khác”
Nói chungTục ngữ là những câu nói đúc kết kinh nghiệm của dân
gian về mọi mặt như: tự nhiên, lao động sản xuất và xã hội, là những nhận xét giải
thích của nhân dân về các hiện tượng của tự nhiên liên quan đến thời tiết và
khí hậu.
Với
đặc điểm ngắn gọn, dễ nhớ, dễ hiểu, có nhịp điệu, có hình ảnh những câu tục ngữ
được hình thành từ cuộc sống thực tiễn, trong đời sống sản xuất và đấu tranh của
nhân dân, do nhân dân trực tiếp sáng tác, được tách ra từ tác phẩm văn học dân
gian hoặc ngược lại, được rút ta tác phẩm văn học bằng con đường dân gian hoá
những lời hay ý đẹp.
Ca
dao là gì?
Ca
dao là bài hát ngắn lưu hành trong dân
gian, có vần điệu, theo thể thơ lục bát hay thơ bốn chữ, thơ năm chữ.
Ca
dao là thi ca truyền miệng mô tả phong tục tập quán, về thời tiết, khí hậu, những
kinh nghiệm thiên văn học của người xưa.
* Tác dụng của các bài hát, tục
ngữ, ca dao trong học tập Địa Lí
Việc hình thành hứng
thú học tập cho HS đặc biệt là hứng thú học tập môn Địa lí là yêu cầu quan trọng
của mỗi giáo viên Địa lí. Khi hỏi các em nhân tố nào quan trọng chủ yếu tạo nên
hứng thú thú cho người học phụ thuộc nhiều
vào người dạy hay người học, đa số các em cho rằng do người dạy.Khi các em nhận
thức đúng thì các em có những mong đợi đối với GV thật hợp lí để bài học được
phong phú, lôi cuốn.
Có nhiều phương tiện để GV sử dụng nhằm gây hứng thú học tập
cho HS như: dùng đồ trực quan, tổ chức thăm quan dã ngoại, tổ chức chương trình
ngoại khoá, tổ chức trò chơi Địa lí… Tuy nhiên ngoài những cách trên còn
có một cách cũng không kém phần hữu hiệu
đó là dùng các bài hát, tục ngữ, ca dao sao cho phù hợp với bài học để tạo hứng
thú cho HS.
Sử dụng hợp lý các bài hát, tục ngữ, ca dao trong bài học Địa
lí là một cách làm đa dạng hoá các phương pháp dạy học, tránh hiện tượng HS bị
nhàm chán với cách thức tổ chức lớp học, góp phần đa dạng hoá các kênh thông
tin, làm bài học trở nên gần gũi với cuộc sống, HS nắm bắt nhanh hơn, hiểu sâu
hơn, dễ thuộc bài hơn.
7.3.2. Một số các bài hát, tục ngữ, ca dao có thể sử
dụng vào bài giảng Địa lí 12 phần tự nhiên
Phương pháp dạy học hiện đại với xu thế lấy HS làm trung tâm
là phương pháp HS chủ động chiếm lĩnh tri thức. Các bài hát, tục ngữ, ca dao là
những kho tàng kiến thức của nhân loại, được đúc kết và truyền miệng qua nhiều
thế hệ.
Việc sử dụng các bài hát, tục ngữ, ca dao trong dạy học Địa
lí 12 phần tự nhiên là một phương pháp dạy
học cụ thể chứ không đơn giản là một ví dụ minh hoạ cho bài học. Vậy trong quá
trình dạy học, ta phải biết cách dùng nó một cách linh động, hiệu quả. Đây là một
phương pháp dạy học nhanh và hiệu quả, đồng thời tạo cho HS hứng thú hăng say học
tập và ngày càng thích thú với bộ môn Địa lí.
Bằng vốn kinh nghiệm ít ỏi của mình cùng với việc thực nghiệm
tại các lớp giảng dạy trong những năm qua. Tôi xin mạnh dạn đưa ra những ví dụ
cụ thể các bài hát, tục ngữ, ca dao có thể áp dụng được trong các bài học như
sau:
Bài 6, 7: Đất nước nhiều đồi núi
GV khi dạy đến
nội dung địa hình của vùng núi Tây Bắc có thể sử dụng
Câu ca
dao: “Đường lên Mường Lễ bao la
Trăm bảy mươi thác, trăm
ba mươi ghềnh”
Giải thích ý nghĩa:
Câu ca dao trên đề cập đến địa hình
vùng núi Tây Bắc cao, hiểm trở, xa xôi và rất nguy hiểm, đó là khi lên Mường Lễ
(thị xã Mường Lay).
Khi dạy đến nội dung địa hình của vùng
đồng bằng Sông Cửu Long. GV có thể sử dụng câu ca dao: “Đồng Tháp Mười cò bay
thẳng cánh
Nước Tháp Mười
lóng lánh cá tôm”
Giải thích ý nghĩa:
Đồng bằng sông Cửu Long có địa hình
khá bằng phẳng với những cánh đồng “thẳng cánh cò bay”. Đồng Tháp là vùng trũng
ngập nước ở phần thượng châu thổ, nguồn tài nguyên thuỷ sản nước ngọt phong
phú, giàu có
Khi dạy đến nội dung hạn chế của khu vực
đồi núi đến sự phát triển kinh tế - xã hội. Gv có thể dùng câu ca dao: “Đường bộ thì sợ Hải Vân
Đường thuỷ thì sợ sóng thần Hang Dơi”
Giải thích ý nghĩa:
Đèo Hải Vân thuộc dãy núi Bạch Mã địa
hình cao, phức tạp. Giao thông qua đèo Hải Vân trước khi có đường hầm gặp nhiều
khó khăn. Câu ca dao nói lên những khó khăn của địa hình miền núi đến ngành
giao thông vận tải nước ta. Ngày nay để phục vụ cho phát triển kinh tế- xã hội
đất nước, cùng với sự tiến bộ của khoa học kĩ thuật, nước ta đã thiết kế xây dựng
đường hầm Hải Vân.
Bài 8: Thiên nhiên chịu ảnh hưởng
sâu sắc của biển
Khi dạy phần ảnh hưởng của biển Đông đến khí hậu Việt Nam,
làm cho khí hậu nước ta mang nhiều đặc tính của khí hậu hải dương điều hoà hơn,
lượng mưa và độ ẩm lớn, giảm tính khắc nghiệt của thời tiết lạnh khô trong mùa
đông và làm dịu bớt thời tiết nóng bức trong mùa hạ. Chúng ta có thể lồng ghép
một số câu ca dao, tục ngữ như:
“ Mùa nực gió đông thì đồng đầy nước”
Giải thích ý nghĩa:
“ Mùa nực” tức
là nói đến mùa nóng- mùa hè, có gió Đông, Đông Nam mang hơi nước từ biển thổi
vào dễ gây ra mưa, nên có hiện tượng “ đồng đầy nước”
Hay : “ Cơn đằng
Đông, vừa trông vừa chạy. Cơn đằng Nam, vừa làm vừa chơi”
Giải thích ý nghĩa:
Về mùa hè, ở một số vùng đồng bằng ven
biển Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, dông ở phía Đông thường đến đia phương vì có gió
thổi theo hướng Đông và Đông Nam từ biển vào gậy mưa to, gió lớn nên phải “ vừa
trông vừa chạy”. Còn dông ở phía Nam đối với nhiều địa phương ở miền Bắc thường
ít khi kéo đến vì mùa hè thường gió thịnh hành là Đông, Đông Nam, còn mùa đông
là gió hướng Đông Bắc nên “ Cơn đằng Nam, vừa làm vừa chơi”.
Khi nói đến kiến thức Biển Đông còn ảnh hưởng
đến địa hình vùng ven biển khiến cho địa hình ven biển nước ta rất đa dạng: các
vịnh cửa sông, bờ biển mài mòn, tam giác châu có bãi triều rộng, bãi cát phẳng,
đầm phá, cồn cát, vịnh nước sông, đảo ven bờ, vịnh san hô… GV có thể dẫn câu ca
dao:
“ Thương anh em cũng muốn vô
Sợ truông nhà Hồ, sợ phá Tam Giang”
Giải thích ý nghĩa:
“ Truông” – Địa
hình đồi cỏ, cằn cỗi ở Bắc Trung Bộ ( Hà Tĩnh) rất phổ biến.
“ Phá Tam
Giang”- Vùng nước biển ăn sâu vào lục địa thông với cửa biển hẹp(cửa Thuận An,
cửa Tư Hiền) thuộc tỉnh Thừa Thiên Huế. Phá được 3 con sông đổ nước ngọt vào:
sông Ô Lâu, sông Bồ, Sông Hương tạo vùng nước lợ với quần thể thuỷ sinh độc
đáo: cá hanh, cá Dìa, cá Đối, Tôm…đặc biệt dưới đáy thảm rong phát triển rất
dày. Nguồn phân hữu cơ được người dân khai thác bón cho hoa màu.
Bài 9: Thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa (tiết 1)
Khí hậu Việt Nam mang tính chất nhiệt đới ẩm gió mùa. Tính chất
gió mùa được biểu hiện với một năm có hai mùa gió chính là gió mùa mùa đông và
gió mùa mùa hạ. Tính chất gió mùa còn ảnh hưởng rất lớn sự phân hoá khí hậu nước
ta cả về không gian và thời gian: Miền Bắc có 2 mùa: Mùa đông lạnh, ít mưa. Mùa
hạ nóng ẩm mưa nhiều. Miền Nam có 2 mùa: mưa và khô. Giữa Tây Nguyên và đồng bằng
ven biển Trung Trung Bộ lại có sự đối lập giữa mùa mưa và mùa khô.
- Gió mùa mùa đông: bản chất là khối
khí lạnh phương Bắc, di chuyển theo hướng Đông Bắc tác động vào miền Bắc nước
ta. Hoạt động từ tháng XI đến tháng IV năm sau tạo cho miền Bắc nước ta một mùa
đông lạnh, trong đó nửa đầu mùa đông thời tiết lạnh khô, còn nửa sau mùa đông
thời tiết lạnh ẩm có mưa phùn ở vùng ven biển và các đồng bằng Bắc Bộ, Bắc
Trung Bộ.
Để làm rõ hơn
tính chất và tác động của gió mùa Đông Bắc, GV có thể dẫn chứng một số câu ca
dao, tục ngữ sau:
“ Mùa đông mưa dầm gió Bấc”
Giải thích ý nghĩa:
“ Mưa dầm” là loại mưa phùn (mưa bay)
rơi dai dẳng từ ngày nọ sang ngày kia, hạt mưa nhỏ như hạt bụi, rơi xuống mặt đất
hay mặt nước cũng không để lại dấu vết gì. Sở dĩ có loại mưa này do ảnh hưởng của
gió mùa Đông Bắc đi qua biển vào cuối mùa đông( do áp Alê út hút gió) còn gió Bấc
là do gọi lệch chữ Bắc mà ra, đó chính là gió mùa Đông Bắc. Cái rét tê tái, buốt
tận xương tuỷ của thời tiết mùa đông còn được Hồ Chủ Tịch diễn tả qua 2 câu
thơ:
“ Gió sắc tựa gươm mài đá núi
Rét như dùi nhọn chích cành cây”
Chính cái rét ấy cũng là một nét cực
đoan của khí hậu miền Bắc nước ta trong mùa đông, nhất là ở miền núi cao.
- Gió mùa mùa hạ: Thổi vào nước ta
theo hướng Tây Nam( riêng Bắc Bộ có hướng Đông Nam), từ tháng V đến tháng X
nhưng nguồn gốc từ 2 khối khí khác nhau. Đầu mùa hạ là khối khí nhiệt đới ẩm từ
Bắc Ấn Độ Dương, gây mưa lớn cho đồng bằng Nam Bộ và Tây Nguyên. Khi vượt qua
dãy Trường Sơn và các dãy núi chạy dọc biên giới Việt – Lào xuống vùng đồng bằng
ven biển Trung Bộ và phần nam của khu vực Tây Bắc, khối khí này trở nên khô
nóng (gọi là gió Phơn – gió Lào). Vào giữa và cuối mùa hạ, gió Tây Nam xuất
phát từ cao áp cận chí tuyến bán cầu Nam, hoạt động mạnh, gây nóng ẩm mưa nhiều
trong cả nước.
Để cho HS thấy rõ hơn những đặc điểm của
thời tiết mùa hạ, GV có thể dẫn chứng một số câu ca dao, tục ngữ sau:
“ Mùa hè mưa to gió lớn”
Giải thích ý nghĩa:
Ở miền Bắc, mùa hè từ tháng V đến
tháng X, do ảnh hưởng của gió mùa mùa hạ(gió mùa Tây Nam) như đã nói ở trên, đồng
thời do tác động của những nhiễu loạn hoàn lưu khí quyển (dông, bão, dải hội tụ
nhiệt đới…) nên mưa nhiều, mưa lớn.
Hay để nói biến
trình năm của lượng mưa ở miền Bắc nước ta, tục ngữ có câu:
“ Mưa tháng bảy gãy cành trám”
Giải thích ý nghĩa:
Câu tục ngữ này đã nói một cách chính
xác biến trình năm của lượng mưa ở Bắc Bộ, lượng mưa trong năm xẩy ra vào tháng
VII dương lịch ở các miền Tây Bắc, Đông Bắc và trung du. Còn ở miền đồng bằng
và ven biển (từ Hồng Gai trở xuống) lượng mưa cực đại vào tháng VIII. Mưa tháng
VII còn được gọi là mưa Ngâu.
Mưa Ngâu là nguyên nhân chính gây lũ lụt
ở Bắc Bộ. Nguyên nhân chính gây ra mưa Ngâu là ảnh hưởng của dải hội tụ nhiệt đới. Ngoài ra để diễn tả một kiểu thời
tiết đặc trưng của mùa hè là nắng nóng. Tục ngữ có câu: “ Nắng tháng tám, rám
trái bòng”
Câu tục ngữ:
“ Tháng giêng rét dài, tháng hai rét lộc, tháng ba rét nàng Bân”
Giải thích ý nghĩa:
Tháng giêng và tháng hai âm dương lịch
tương ứng với tháng hai và tháng ba dương lịch. Thời gian này ở miền Bắc thời
tiết ấm áp hơn, kết hợp với hiện tượng mưa phùn, độ ẩm tăng không khí cao nên
thuận lợi cho cây trồng phát triển đâm chồi nảy lộc.
Rét nàng Bân là cách gọi dân gian của
đợt rét cuối cùng của mùa đông thường kèm theo mưa phùn xẩy ra vào tháng ba âm
dương lịch, tháng tư dương lịch ở miền Bắc Việt Nam
Câu tục ngữ:
“ Cơn đằng Đông vừa trông vừa chạy
Cơn đằng Tây vừa cày vừa
ăn”
Giải thích ý nghĩa:
Mùa hè nhất là vào tháng bảy ở đồng bằng
và ven biển Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, nhiệt độ không khí trên lục địa cao, hình
thành khu áp thấp hút gió (khối khí ẩm)
từ biển vào gây nên những trận mưa lớn cùng với sự xuất hiện của khí áp
thấp gây nên mưa bão. Vì vậy “ Cơn đằng Đông vừa trông vừa chạy”
Do ảnh hưởng của địa hình dãy Hoàng
Liên Sơn, dãy Trường Sơn nên khi có gió Tây Nam (gió Tây) gây mưa cho Nam Bộ và
Tây nguyên. Ở vùng đồng bằng Sông Hồng, Bắc Trung Bộ và ven biển Nam Trung Bộ
không có mưa
Câu ca dao: “ Lúa chiêm lấp ló đầu bờ
Hễ nghe tiếng sấm phất cờ
mà lên”
Giải thích ý nghĩa:
Ở Bắc Bộ vào đầu mùa hạ thường xẩy ra
hiện tượng mưa giông do có sự tranh chấp của các khối khí. Sấm thường được hình
thành vào mùa hè. Trong quá trình phát ra tia
lửa điện nung nóng không khí, ni tơ tự do trong không khí tổng hợp tạo
ra muối ni tơ theo nước mưa giông rơi xuống, cung cấp một nguồn đạm tự nhiên từ
khí trời khá lớn cho cây trồng thêm tốt tươi. Lúa chiêm ở miền Bắc từ tháng
hai- tháng sáu là thời kì đẻ nhánh và làm đòng, gặp mưa giông đầu mùa thì lúa sẽ
phát triển mạnh hơn mùa màng bội thu.
Bài 10: Thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa (tiết 2)
Thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa có ảnh hưởng rất lớn đến hoạt
động sản xuất và đời sống, nhất là sản xuất nông nghiệp. Nền nhiệt ẩm cao, khí
hậu có sự phân hoá đa dạng (theo mùa, theo độ cao, theo Bắc - Nam) tạo điều kiện
để nước ta phát triển một nền nông nghiệp nhiệt đới quanh năm năng suất cao, nhất
là trồng lúa nước, có khả năng xen canh, tăng vụ, đa dạng hoá cây trồng, vật
nuôi. .. Tuy nhiên, tính thất thường của thời tiết, khí hậu gây khó khăn cho hoạt
động canh tác, cơ cấu cây trồng, kế hoạch thời vụ, phòng chống thiên tai, phòng
trừ dịch bệnh… trong sản xuất nông nghiệp.
Để liên hệ gần gũi với thực tiến, GV
có thể lấy ví dụ rất nhiều câu ca dao, tục ngữ nói về ảnh hưởng của thời tiết
và khí hậu nước ta đối với sản xuất nông nghiệp, nhất là tính mùa vụ như:
“ Tháng chạp là tiết trồng khoai
Tháng giêng trồng đậu, tháng hai trồng cà
Tháng ba cày vỡ ruộng ra
Tháng tư rắc mạ thuận hoà nơi nơi
Tháng năm gặt hái vừa rồi
Bước sang tháng sáu nước trôi đầy đồng
Nhà nhà, vợ vợ, chồng chồng
Đi làm ngoài đồng sá kể sớm trưa
Tháng sáu, tháng bảy khi vừa
Vun trồng giống lúa, bỏ chừa cỏ gianh
Tháng tám lúa trổ đã đành
Tháng mười gặt hái cho nhanh kịp người”
Hay như câu tục ngữ: “ Đông
chết se, hè chết lụt”
Giải thích ý nghĩa:
“ Đông chết se” là do giá rét mạnh và
mùa đông gây nên hiện tượng hạn sinh lí. Tức là cây trồng bị chết khô vì bộ rễ
không có khả năng hút nước, dù trong đất có đủ nước, do nhiệt độ đất hạ xuống
thấp gây nên. Vì vậy, trong mùa đông cần chống lạnh cho người già, gia súc và
cây trồng để bảo vệ đời sống con người và sản xuất.
“ Hè chết lụt” do mùa hè mưa nhiều,
bão, gây lũ lụt, tổn thất mùa màng, tài sản và tính mạng của con người.
GV có thể sử dụng câu tục ngữ: “ Ba ngày gió
Nam, mùa màng mất trắng”
Giải thích ý nghĩa:
“ Gió Nam” tức là gió Lào (gió Phơn do
vượt dãy Trường Sơn Bắc) ở vùng Bắc Trung Bộ có đặc điểm rất khô và nóng, gây
tác hại rất lớn cho mùa màng.
Sự thất thường
của thời tiết khí hậu ảnh hưởng rất nhiều đến sản xuất nông nghiệp như câu ca
dao: “ Có đói thì con ăn khoai
Chớ thấy
lúa trổ tháng hai mà mừng”
Giải thích ý nghĩa:
Do về mùa
đông có hiện tượng rét muộn đến tận tháng ba (rét nàng Bân) gây thiệt hại cho
lúa Chiêm trổ sớm.
Hay câu ca
dao:
“ Mồng tám tháng tư không mưa
Bỏ cả cày bừa mà lấp lúa đi”
Hoặc GV sử dụng câu ca dao như:
“ Mồng chín tháng chín có mưa
Mẹ con đi sớm về trưa mặc lòng
Mồng chín tháng chín không mưa
Mẹ con bán cá cày bừa mà ăn”
Giải thích ý nghĩa:
Theo quy luật bình thường thì trong
hai ngày mồng 8 tháng 4 và mòng 9 tháng 9 (âm lịch) mà thực chất là vào khoảng
thời gian đó với 2 ngày trên làm mốc thường có mưa, điều này tạo điều kiện cho
lúa chiêm và lúa mùa đang ra đòng sẽ trổ tốt và có thể hứa hẹn cho năng suất
cao và ngược lại nếu thời tiết thất thường không có mưa thì ảnh hưởng xấu tới
mùa màng.
Chính từ sự
nhận thức được tính thất thường của thời tiết, khí hậu nước ta và ảnh hưởng của
nó đến sản xuất, đặc biệt là sản xuất nông nghiệp, bà con nông dân đã phải thốt
lên những lời than chua xót và nỗi lo sâu sắc:
“ Khó khăn làm mấy tháng trời
Lại còn mưa nắng thất thời khổ trông”
Thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa còn ảnh
hưởng đến đời sống của con người qua câu tục ngữ: “ Vợ hiền hoà nhà hướng Nam”
Giải thích ý nghĩa:
Câu tục ngữ trên nói về quy luật của
chế độ gió mùa và hướng gió để từ đó xây dựng nhà cửa đúng hướng, có lợi cho sức
khoẻ đối với nhân dân miền Bắc. Làm theo nhà hướng Nam vì mùa hè có gió mùa Tây
Nam mang hơi nước từ biển vào làm dịu đi cái nóng của mùa hè. Còn về mùa đông
khi gió mùa Đông Bắc lạnh thổi đến sẽ tránh được gió rét.
Bài 11: Thiên nhiên phân hoá đa dạng
Thiên nhiên nước ta có sự phân hoá đa dạng: theo Bắc – Nam,
Đông – Tây, theo độ cao. Thiên nhiên phân hoá theo Bắc- Nam, lấy dãy núi Bạch
Mã làm ranh giới để phân chia phần lãnh thổ phía Bắc và phía Nam. Phần lãnh thổ
phía Bắc khí hậu mang tính chất nhiệt đới gió mùa có mùa đông lạnh với cảnh
quan tiêu biểu là đới rừng nhiệt đới gió mùa. Còn phần lãnh thổ phía Nam khí hậu
mang tính chất cận xích đạo gió mùa với cảnh quan tiêu biểu là đới rừng cận
xích đạo gió mùa. Để thấy rõ sự phân hoá khí hậu khác nhau giữa miền Bắc và miền
Nam, ranh giới phân chia khí hậu giữa hai miền, có câu:
“ Hải Vân đèo lớn vừa qua
Mưa xuân ai đã đổi ra nắng hè”
Hay sự khác biệt của khí hậu miền
Trung và Nam Trung Bộ với miền Bắc còn có chế độ mưa và bão chậm dần về thu
đông có câu ca dao:
“ Thương anh biết lấy chi đưa
Đôi dòng nước mắt như mưa tháng mười”
Giải thích ý nghĩa:
Nếu ngoài Bắc mưa lớn vào tháng VII,
tháng VIII dương lịch và mùa bão mạnh nhất vào tháng IX dương lịch thì ở miền
Trung và Nam Trung Bộ mùa bão chậm hơn khoảng tháng X, XI dương lịch. Vì nó
liên quan đến dải hội tụ nhiệt đới trong thời gian này. Cũng vì thế, mưa lớn sẽ
trùng vào tháng X, XI dương lịch. Đặc biệt là tháng XI dương lịch (tức tháng X
âm lịch).
Để khắc sâu
thêm kiến thức, phần này GV có thể cho HS nghe bài hát “ Gửi nắng cho em” của
nhạc sĩ Phạm Tuyên. Đây là một bài hát rất hay và nổi tiếng. Trong đó GV cho HS
nghe 2 lần đoạn sau:
“ Anh ở trong này chưa thấy mùa đông.
Nắng vẫn đỏ mận hồng đào cuối vụ. Trời Sài Gòn xanh cao quyến rũ. Thật diệu kì
là mùa đông phương Nam. Thương cái rét của thợ cày, thợ cấy nên cứ muôn chia nắng
dều ra ngoài ấy. Có tình thương tha thiết trong này.Anh hiểu sức vươn của những
cành đào. Qua giá rét vẫn đỏ hoa ngày tết. Như cây thông vững vàng trong giá
rét.Em hãy làm cây thông xanh nghe em?...”
Giải thích ý nghĩa:
Nếu ta phân tích những lời hát đó dưới
dưới góc độ môn Địa lí sẽ thấy tác giả
phản ánh rất đúng, chính xác, thú vị và trữ tình về sự khác nhau của khí hậu
hai miền Nam, Bắc. Miền Bắc có một mùa đông lạnh do chịu ảnh hưởng của gió mùa
Đông Băc và nằm gần chí tuyến Bắc còn miền Nam nắng nóng quanh năm, không có
mùa đông lạnh do nằm gần xích đạo và không chịu ảnh hưởng của gió mùa Đông Bắc.
Thiên nhiên nước ta cũng có sự phân hoá theo chiều Đông –
Tây. Từ Đông sang Tây, từ biển vào đất liền thiên nhiên nước ta có sự phân hoá
thành 3 dải rõ rệt: vùng biển và thềm lục địa, vùng đồng bằng ven biển và vùng
đồi núi. Đặc biệt sự phân hoá thiên nhiên theo Đông – Tây ở vùng đồi núi rất phức
tạp, chủ yếu do tác dộng của gió mùa và hướng các dãy núi.
GV có thể cho
HS tìm hiểu trước và thể hiện đoạn bài hát đã chuẩn bị. Hoặc GV cho HS nghe lời
bài hát “ Sợi nhớ, sợi thương” của nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu trong đó có những lời
hát:
“ Trường Sơn
Đông, Trường Sơn Tây bên nắng đốt, bên mưa bay. Em giang tay, em xoè tay chẳng
thế nào mà che mưa anh ….nghiêng sườn Đông mà che mưa anh, nghiêng sườn Tây em
xoè bóng mát….”
Hoặc bài hát “ Trường Sơn Đông Trường
Sơn Tây” của nhạc sĩ Hoàng Hiệp với những lời ca: “ … Trường Sơn Tây anh đi
thương em thương em bên ấy mưa nhiều con đường mà gánh gạo. Muỗi bay rừng già
cho dài mà tay áo.Hết rau rồi em có lấy măng không? Còn em thương bên Tây anh
mùa đông. Nước khe cạn bướm bay lèn đá. Biết lòng anh say miền đất lạ. Là chắc
em lo đường chắn bom thù. Anh lên xe trời đổ cơn mưa. Cái gạt nước xua đi nỗi
nhớ. Em xuống núi nắng về rực rỡ cái nhành cây gạt mối riêng tư…”
Giải thích ý nghĩa:
Sở dĩ có sự đối
lập về mùa mưa và mùa khô giữa hai sườn của dãy Trường Sơn là do khi sườn Đông
Trường Sơn đón nhận các luồng gió từ biển thổi vào tạo nên một mùa mưa vào thu
đông, thì ở các vùng Tây Nguyên lại là mùa khô, nhiều nơi khô gay gắt, xuất hiện
cảnh quan rừng thưa. Còn khi Tây Nguyên là mùa mưa thì bên sườn Đông Trường Sơn
nhiều nơi chịu tác động của gió Tây khô nóng (gió Phơn).
Thiên nhiên nước ta có sự phân hoá theo độ cao, hình thành ba
đai cao: nhiệt đới gió mùa, cận nhiệt đới gió mùa trên núi, ôn đới gió mùa trên
núi. Đặc biệt đai cận nhiệt đới gió mùa và ôn đới gió mùa trên núi đem đến sự
đa dạng, độc đáo trên cái nền chung là thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa.
Khi dạy phần
nội dung này, GV có thể lồng ghép một số đoạn trong bài hát “Sa Pa thành phố
trong sương” của nhạc sĩ Vĩnh Cát:
“ Anh chỉ
nghe em hát vang lên trong biển mây. Anh chỉ nghe tiếng cười vang lên giữa rừng
cây. Mặt người thương chẳng thấy. Ôi Sa
Pa mù sương…Ôi Sa Pa thành phố trong sương. Bốn mùa hoa trái, ngát hương. Mây
mù, mưa bay,gió lạnh. Đây là quê hương những hạt giống quý…”
Giải thích ý nghĩa:
Những đặc điểm
khí hậu mát mẻ, giống như vùng ôn đới trên của Sa Pa chính là do khí hậu, cảnh
quan có sự phân hoá theo độ cao địa hình khiên nơi đậy trở thành một địa điểm
du lịch nghỉ mát nổi tiếng của nước ta.
Bài 14: Sử dụng và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên
Khi dạy đến phần kiến thức sử dụng và bảo vệ tài nguyên đất.
GV có thể sử dụng câu ca dao: “Ai ơi đừng
bỏ ruộng hoang
Bao nhiêu tấc đất, tấc vàng bấy nhiêu”
Hay câu tục
ngữ: “Tấc đất, tấc vàng”
Giải thích ý nghĩa:
Tấc là đơn vị diện tích nhỏ nhất. Vàng
là kim loại quý, dùng cân tiểu li để cân đong. Đất quý ngang vàng.
Đất quý như vàng vì đất có vai trò
quan trọng đối với con người. Câu tục ngữ này đề cao giá trị của đất, phê phán
việc lãng phí đất.
Bài 15: Bảo vệ môi trường và phòng chống thiên tai
Khi dạy phần các thiên tai và biện pháp phòng
chống.GV có thể sử dụng câu tục ngữ:
“Chiêm khê, mùa thối”
Giải thích ý nghĩa:
Câu tục ngữ này phản ánh thiên tai ngập
lụt và hạn hán. Những vùng đất không chủ động được tưới tiêu. Vụ chiêm (vào mùa
khô) chỉ trông chờ vào nước trời, nên đất đai, cây trồng thường bị khô cháy.Vụ
mùa(mùa mưa) hệ thống tưới tiêu kém nên đất đai và cây trồng bị ngâm thối trong
nước lũ
Hay câu tục ngữ:
“ Ráng mỡ gà ai có nhà thì giữ”
Giải thích ý nghĩa:
Ráng mỡ gà là những đám mây màu hồng
như mỡ gà, khi đám mây này xuất hiện trên đỉnh đầu thì có bão
Câu tục ngữ:
“Gió bấc heo
may, chuồn chuồn bay thì bão”
Giải thích ý nghĩa:
Gió bấc tức là gió bắc. Ở miền Bắc nước
ta vào mùa hè gió chuyển hướng hướng tây rồi bắc là dấu hiệu báo bão tới vì nước
ta nằm ở đường đi của bão. Đồng thời với gió chuyển hướng tây, tây bắc nếu thấy
chuồn chuồn bay ra nhiều do đó độ ẩm tăng lên đều là dấu hiệu có bão.
Trong nội dung này, GV cũng có thể cho
HS nghe ca khúc “ Tình yêu của Đất và nước” của nhạc sĩ Hoàng Vân. Trong đó có
đoạn hát:
“Đất ơi có nhớ những ngày đồng khô cỏ
cháy. Nước
ơi đồng trũng quê mình từ bao giờ ngập úng. Câu hỏi ngàn năm xưa ơ hơ. Hỏi trời trời chẳng
thấu, hỏi đất đất không hay. Nay từ châu thổ sông Hồng tới đồng bằng Cửu Long ớ
ơ. Trời
của ta đất của ta tấc đất tấc vàng chỉ khi nào đủ nước. Không úng không hạn
tưới tiêu mặc lòng.Nước của ta làm giàu đất của ta. Nước phù sa đẹp
màu lúa đồng ta…”.
Giải thích ý nghĩa:
Lời bài hát đã nói lên hậu quả của ngập lụt và hạn hán. Nhạc
sĩ cũng nhấn mạnh khi đồng ruộng không bị ngập úng hay khô hạn thì lúa sẽ xanh
tốt và mùa màng sẽ bội thu.
7.3.3. Cách sử dụng các bài hát, tục ngữ, ca dao vào
bài giảng Địa lí 12 phần Địa lí tự
nhiên.
Có nhiều cách được áp dụng khi đưa các bài hát, câu tục ngữ,
ca dao vào quá trình dạy học. Tuỳ theo ý đồ giảng dạy và tổ chức HS của GV. Sau
đây tôi xin đưa ra những cách tôi đã áp dụng trong quá trình giảng dạy của mình
như sau:
a.Sử dụng các bài hát, tục ngữ,
ca dao để giới thiệu bài
Dạy học là một quá trình. Qúa trình đó bắt đầu từ khâu thiết
kế, biên soạn và lên lớp. Trong đó, khâu biên soạn phần mở đầu sẽ có vai trò rất
lớn.
Yêu cầu với phần giới thiệu bài cần ngắn gọn, súc tích và
khái quát cao và gợi mở được sự hứng thú cho HS. Chính vì vậy việc sử dụng các
bài hát, tục ngữ, ca dao trong giới thiệu bài có tác dụng rất lớn đối với định
hướng nhận thức HS.
Các bài hát, câu tục ngữ ca dao trên có thể dùng cho phần giới
thiệu bài của GV. Đặc biệt là việc sử dụng các bài hát. Âm nhạc mở đầu sẽ thu
hút sự chú ý và tăng thêm tính tò mò, tập trung và thích thú của HS ngay khi
vào tiết học.
Ví dụ: Khi dạy bài 2: Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ
Khi bắt đầu tiết học GV cho HS nghe
bài hát “ Áo mới Cà Mau” của nhạc sĩ Thanh Sơn. Trong đó có đoạn:
“Nghe nói Cà Mau xa lắm.Ở cuối
cùng bản đồ Việt Nam. Ngại chi đường xa không tới, về để nói với nhau mấy
lời. Xuôi
mái chèo sông Ông Đốc, đêm trắng kịp tới chợ Cà Mau. Xuồng ghe ngày
đêm không ngớt, người Cà Mau dễ thương vô cùng….” Sau đó GV dẫn dắt HS vào
bài mới.
b.Sử dụng
các bài hát, tục ngữ, ca dao để khắc sâu kiến thức
Ví dụ bài 8: Thiên nhiên chịu ảnh hưởng sâu sắc của biển
Với nội dung hoạt động: Đánh giá ảnh
hưởng của Biển Đông đến thiên nhiên Việt Nam. Phương pháp tôi sử dụng cho hoạt
động này là đàm thoại, gợi mở, phát vấn, thảo luận nhóm. Cụ thể, với nội dung
này, GV chia nhóm và giao nhiệm vụ cho các nhóm như sau:
Nhóm 1: Đọc SGK mục 2, kết hợp hiểu biết
của bản thân hãy: Nêu tác động của Biển Đông tới khí hậu nước ta.giải thích tại
sao nước ta lại mưa nhiều hơn các nước khác cùng vĩ độ? Câu ca dao sau nói lên
tác động gì của Biển Đông tới khí hậu nước ta:
“ Mây kéo xuống biển thì nắng chang chang
Mây ngàn lên ngàn, thì
mưa như trút”
Nhóm 2: Dựa
vào Atlat Địa lí trang 6,7 hãy: Kể tên các dạng địa hình ven biển nước ta? Xác
định trên bản đồ tự nhiên Việt Nam các vịnh biển: Hạ Long (Quảng Ninh), Xuân
Đài (Phú Yên), Vân Phong (Khánh Hoà), Cam Ranh (Khánh Hoà)? Kể tên các điểm du
lịch, nghỉ mát nổi tiếng của vùng biển nước ta.Giải thích câu ca dao: “ Nước
Sông Gianh vừa trong vừa mát
Truông Quảng Bình
nhỏ cát dễ đi”
Nhóm 3: Dựa
vào hiểu biết của bản thân và quan sát bản đồ trả lời các câu hỏi: Đoạn thơ sau
đây nói lên ảnh hưởng nào của Biển Đông tới nước ta:
“ Tổ quốc tôi ba nghìn
cây số biển
Móng Cái – Cà Mau
hình chiếc lưỡi cầu
Câu những túi vàng đen
mỏ dầu trong lòng đất”
(Tổ quốc tôi ba nghìn cây số biển-
Nguyễn Trọng Phú)
Chứng minh Biển Đông giàu tài nguyên
khoáng sản và hải sản? Tại sao vùng ven biển Nam Trung Bộ rất thuận lợi cho hoạt
động làm muối? (Do có nhiệt độ cao, sóng gió, nhiều nắng, ít mưa, lại chỉ có một
vài con sông ra biển).
Nhóm 4: Dựa
vào hiểu biết của bản thân và quan sát Atlat trả lời: Biển Đông ảnh hưởng như
thế nào đối với cảnh quan thiên nhiên nước ta?Rừng ngập mặn ven biển ở nước ta
phát triển mạnh nhất ở đâu? Tại sao rừng ngập mặn lại bị thu hẹp?
Bước 2: Sau
khi các nhóm tiến hành thảo luận, đại diện các nhóm trình bày, các nhóm khác bổ
sung ý kiến.
Bước 3: GV
yêu cầu HS đọc các câu ca dao sau và cho biết câu ca dao đó nói về ảnh hưởng
nào của Biển Đông tới nước ta:
“ Những người đi biển làm nghề
Thấy dòng nước nóng thì về đừng đi
Sóng lừng, bụng biển ầm ì
Bão mưa ta tránh chớ hề ra khơi”
HS trả lời,
HS khác nhận xét, bổ sung. GV nhận xét phần trình bày của HS và kết luận các ý
đúng của mỗi nhóm và đưa ra kết luận chung.
c.Sử dụng
các bài hát, tục ngữ, ca dao trong kiểm tra,
đánh giá HS
Việc sử dụng
các bài hát, tục ngữ, ca dao trong kiểm tra, đánh giá sẽ góp phần tạo hứng thú,
ham tìm hiểu kiến thức của HS.GV có thể yêu cầu HS dựa vào kiến thức đã học để
vận dụng trong việc giải thích các bài
hát,câu tục ngữ, ca dao. Có thể sử dụng trong việc hình thành bài tập về nhà,
kiểm tra bài cũ và kiểm tra định kì
Ví dụ1: Khi kiểm tra bài 9: Thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa (tiết 1).
GV có thể sử dụng các câu tục ngữ sau:
“ Tháng giêng rét dài
Tháng hai rét lộc
Tháng ba rét nàng bân”
Và yêu cầu HS
giải thích và nói về đặc điểm của gió mùa mùa đông.
Ví dụ 2: Khi kiểm tra bài 11: Thiên
nhiên phân hoá đa dạng (tiết 1).
GV có thể sử dụng câu ca dao sau:
“Trường Sơn đông nắng,
tây mưa
Ai chưa đến đó như
chưa hiểu mình”
Câu ca dao trên đề cập đến hiện tượng địa
lí nào? Bằng kiến thức đã học GV yêu cầu HS giải thích hiện tượng trên.
- Về khả
năng áp dụng của sáng kiến:
Kết quả khảo sát cho thấy, hình thức dạy học này đã khắc phục
phần nào nhược điểm học tập thụ động ở học sinh, giúp học sinh hứng thú, chủ động,
giáo viên cũng có thể phát huy tốt tính sáng tạo trong giảng dạy và đích cuối
cùng không chỉ là kết quả học tập của học sinh mà còn góp phần hình thành nhân
cách, năng lực của các em sau này.
Với việc sử dụng các bài hát, tục ngữ, ca dao
trong dạy học Địa Lí 12 phần Địa lí tự nhiên
tôi đã dạy thử nghiệm tại trường THPT Triệu Thái và nhận thấy với cách dạy và học này không chỉ nên áp dụng với
môn Địa Lí 12 mà còn có thể áp dụng trong nhiều phần nội dung khác của chương
trình Địa lí ở các cấp học, lớp học khác nhau ( ví dụ như Địa lí 10 khi dạy về
phần các hệ quả chuyển động xung quanh Mặt Trời của Trái Đất).
Phương pháp này khá đơn giản, dễ áp dụng, phù hợp
với nhiều đối tượng HS, cũng không đòi hỏi phức tạp về phương tiện, đồ dùng dạy
học mà hiệu quả lại cao. Vì vậy, tôi thiết nghĩ các GV cùng môn có thể tham khảo
cách dạy này để làm cho phương pháp dạy học của mình thêm phong phú, đa dạng,
linh hoạt và hiệu quả hơn.
Tuy nhiên vì thời lượng tiết học có hạn và ở một
số bài, một số mục trong SGK không thể lúc nào cũng sử dụng cách dạy này nên trong quá trình soạn giảng
GV cần bổ sung, kết hợp nhiều hình thức giảng dạy cùng với các phương tiện trực
quan khác một cách chọn lọc, sáng tạo và tùy từng đối tượng HS để áp dụng linh
hoạt, góp phần nâng cao kết quả học tập của người học
Tài liệu được chia sẻ miễn phí tại: https://diali.dvtuan.com/